Lezing: 25 jaar archeologie in Leidsche Rijn

In het kader van ’25 jaar Leidsche Rijn’ houden de Utrechtse stadsarcheologen Erik Graafstal, Herre Wynia en Jeroen van der Kamp op 14 maart een lezing over 25 jaar archeologie in dit gebied. Over de grootste ontdekkingen en prachtvondsten: Romeinse schepen en wachttorens, schatten uit de Vroege Middeleeuwen en kastelen uit de Late Middeleeuwen. Van een berenkaak uit de Bronstijd tot een vliegtuigwrak uit de Tweede Wereldoorlog.

Foto Museum Hoge Woerd

De Utrechtse archeologen Erik Graafstal, Herre Wynia en Jeroen van der Kamp hadden de leiding over de gemeentelijke opgravingen in in Leidsche Rijn, ook wel de grootste bouwput van Nederland genoemd. De opgravingen begonnen in maart 1997. Erik Graafstal herinnert zich de start nog goed: ‘We begonnen met het graven van de eerste proefsleuven. Herre werkte aan de Utrechtse kant, ik aan de Vleutense kant. Het was nog heel klein. Ik werkte in mijn uppie met een groep vrijwilligers, en Herre had een team van drie. Dat vooronderzoek leidde meteen al tot grote ontdekkingen. In de wijk Veldhuizen vonden we de Limes en de rivierbedding. En op 9 september 1997 vonden we het eerste Romeinse schip, dat nu als “De Meern 1” in Museum Hoge Woerd te bezichtigen is. Het was enorm!’

Romeinse schip “De Meern 1”
Foto Museum Hoge Woerd

Bij 25 jaar archeologisch onderzoek in Leidsche Rijn hebben we het uiteindelijk over 120 projecten. Erik: ‘Leidsche Rijn is – samen met de Betuwelijn – het grootste archeologische project van Nederland. Dat is niet zo verwonderlijk, want in de Middeleeuwen was Utrecht de grootste stad van Nederland. In het gebied ten westen van Utrecht – waar de wijk Leidsche Rijn onderdeel van is – heb je resten van 10 kastelen, de Romeinse grensweg de Limes en middeleeuwse bewoning. En we hebben lang niet alles opgegraven. Zo is er in het Amaliapark een Archeologiepark, waar nog veel vele archeologische restanten in de grond zitten: een nederzetting uit de late ijzertijd-Romeinse tijd en resten uit de vroege en late Middeleeuwen. Op het kasteelterrein Nijeveld in De Meern – dat was een middeleeuws kasteel – is ook nog veel te vinden. Bij het laatste project Rijnvliet is nog een Romeinse brug gevonden en een 17e-eeuwse eendenkooi. Officieel zijn we nu klaar in Leidsche Rijn.’

Foto Erfgoed Utrecht

Wat waren voor jou de hoogtepunten in 25 jaar graven in Leidsche Rijn?
Erik: ‘Dat was natuurlijk de vondst in 1997 van het Romeinse schip, het enige (oudste) in Noord West Europa. En toen de ontdekking van de Romeinse wachttoren in 2002. We dachten bermsloten te vinden langs de Limes, maar toen bleek het een vierkante paal van 30 cm doorsnee te zijn, onderdeel van een wandconstructie. Dat kon alleen een Romeinse wachttoren zijn uit de eerste eeuw. De vroegste toren aan de noordgrens van het Romeinse rijk. En tenslotte in 2004 de ontdekking van een Romeinse cavaleriehelm in Plan de Woerd. Ik weet het nog goed. Ik stond te telefoneren bij het couperen van een waterput toen er een object werd gevonden met een schitterende versiering. Toen sloegen bij mij even de stoppen door.’

Foto Museum Hoge Woerd

Een leek ziet in archeologievondsten vooral potscherven en oud ijzer. Hoe breng je dat over aan de mensen?
Erik: ‘Op zich zijn al die spullen dood spul. Maar als je een pot aardewerk hebt met een vingerafdruk, dat is dan een kleine trigger tot een verhaal. Wij gaan verhalen vertellen. Veel mensen zijn geïnteresseerd in de geschiedenis van het gebied waar ze wonen. Vooral Kinderen slaan aan op archeologie. Wij ontvangen in Museum Hogewoerd we wel 120 schoolklassen per jaar. Als wij vertellen over de Romeinen, de Vikingen en de kastelen, daar zijn kinderen heel ontvankelijk voor.’
Jeroen van de Kamps eerste opgraving was in juni 1997, Veldhuizen BC heette dat, ten zuiden van de Rijksstraatweg in De Meern. Jeroen: ‘Ook ik weet het nog goed. Ik was net afgestudeerd en liep daar als vrijwilliger / stagiaire rond, in de hoop dat ik er kon blijven. Wat dus ook gelukt is. Ik ga bij de lezing vertellen over de opgravingen die mij het meest zijn bijgebleven. Zoals de vondst van een skelet van een man die vermoord is. We hebben het skelet gevonden op een moerasachtige plek, heel toevallig, aan de oostkant van Leidsche Rijn, tegen de A2 aan. Of de opgraving van een lint van middeleeuwse boerderijen in Hogeweide. Dat lint was zo’n 1,5 km lang en liep van Boerderij De Hoef naar Terwijde. De oudste boerderijen waren van hout, je ziet waar palen hebben gestaan, je ziet greppels en waterputten. Vanaf de 15e eeuw werden de boerderijen en van steen. En ik vertel over de opgraving in 2010 van het wrak van een Duitse vliegtuig dat op 10 mei 1940 werd neergeschoten. Het lag waar nu Sportpark Rijnvliet lag. Defensie heeft het wrak geborgen. Wij kregen toestemming om bij de vliegtuigberging ook onderzoek te doen. Het is niet voor niets dat ze bij Defensie zo voorzichtig zijn, want er bleken twee bommen te liggen. Ik vond het supergaaf om daar onderzoek te doen.’

Kaart Utrecht 1708

Wat was speciaal aan graven in graven in Leidsche Rijn?
Jeroen: ‘Bijzonder was dat je met elkaar een heel landschap reconstrueert. De laatste 10 jaar werk ik meer in de binnenstad. Daar werk je aan veel kleinere stukjes. Het werk in Leidsche Rijn geeft een mooi beeld van het landschap in vroeger eeuwen, van de Romeinse tijd, in de middeleeuwen, en daarna.’

Wat is er van die 25 jaar archeologie nog te zien in de wijk?
Erik: ‘Niet alles is meer te zien. Het is tenslotte een nieuwbouwwijk geworden. Sommige locaties zijn met een stalen plaat zichtbaar gemaakt. In de wijk De Balije (in Veldhuizen) is een wandelroute. In Park Groot Zandveld ligt een grote bodemplaat die naar de opgravingen verwijst. In de wijk Haarzicht staat een 40-voudig vergroot amulet van cortenstaal, geïnspireerd op een rijk versierd amulet dat archeologen vonden. In de lagere school Rijnvliet is de Limesweg zichtbaar gemaakt. In het Máximapark heb je de opnieuw uitgegraven Vikingrijn en het Castellum Hoge Woerd.’
Jeroen: ‘Op de website van Erfgoed Utrecht is alles terug te vinden wat wij vinden. Ik denk dat veel mensen geïnteresseerd zijn in het verleden van de plek waar zij wonen. Wij zijn niet de eerste mensen die hier wonen. Anderen gingen ons voor.’

2003: de opgraving van het Romeinse schip De Meern 1

En waar zijn jullie nu mee bezig?
Erik: ‘De laatste jaren zijn we heel actief in de Merwerdekanaalzone, waar nu gebouwd wordt. De Limesweg loopt ook daar, er is een woning uit de IJzertijd gevonden, en ook veel woningen uit de Romeinse tijd. Het is daar weer even spannend als die 25 jaar in Leidsche Rijn. En daarna staat de polder Rijnenburg op stapel, waar over een paar jaar ook weer een nieuwe nieuwbouwwijk uit de grond getrokken gaat worden. Ook daar zijn veel woningen uit de Romeinse tijd te vinden.’

Foto Museum Hoge Woerd

De lezing op 14 maart belooft een wervelende show te worden.
In negen korte lezingen vertellen Jeroen, Herre en Erik over de grootste ontdekkingen en prachtvondsten: van een berenkaak uit de Bronstijd tot een vliegtuigwrak uit de Tweede Wereldoorlog, met daartussen de Romeinse schepen en wachttorens, schatten uit de Vroege Middeleeuwen en kastelen uit de Late Middeleeuwen. Het is ook een soort viering voor mensen die aan 25 jaar archeologie hebben meegewerkt.

Tekst: Lucie Th. Vermij
Datum interview: 9 maart 2023

Lezing: ’25 jaar archeologie in Leidsche Rijn’

Door archeologen Erik Graafstal, Herre Wynia en Jeroen van der Kamp
Dinsdag 14 maart 2023, vanaf 20u (inloop vanaf 19.30u)
Plaats: Theaterzaal van Podium Hoge Woerd, Hoge Woerdplein 1, De Meern, Utrecht

Toegang: €7,50 p.p.
Er zijn nog enkele kaarten verkrijgbaar.

Erfgoed op de kaart van Utrecht:
https://erfgoed.utrecht.nl/

Wandeling Limes Utrecht
https://ifthenisnow.eu/sites/default/files/limes-wandeling.pdf